“ปัญจมฌาน” คืออะไร ?
 

ถาม : “ปัญจมฌาน” คืออะไร ?

ตอบ : ปัญจมฌาน ก็คือฌานที่ ๕ มีสำหรับพระโพธิสัตว์บารมีเข้มเท่านั้น โดยทั่ว ๆ ไปแล้วถ้าคุณเป็นสาวกภูมิไม่สามารถที่จะทำ่ได้ เพราะว่าฌาน ๔ จะประกอบไปด้วยตัวสุดท้ายก็คือ ตัวเอกัคตารมณ์ แปลว่า อารมณ์ที่ตั้งมั่นเป็นหนึ่งเดียว ไม่คลอนแคลน ไม่หวั่นไหวไปไหน

แต่เนื่องจากว่าเอกัคตารมณ์ของทุกขั้นตอน ไม่ว่าจะฌานที่ ๑ ฌานที่ ๒ ฌานที่ ๓ จะมีตัวอุเบกขาอยู่ภายในนั้น ถ้าคุณขาดตัวอุเบกขา คุณจะทรงฌานไม่ได้ ตัวอุเบกขาก็อย่างที่บอกว่า เรามีหน้าที่ภาวนา ส่วนภาวนาแล้วจะเป็นอย่างไรก็ช่าง นั่นคืออุเบกขา

คราวนี้ผู้ที่มีความชำนาญมาก ๆ ในระดับนั้น ส่วนใหญ่จะเป็นพระโพธิสัตว์ที่มีบารมีเข้มมาก ท่านจะแยกตัวเอกัคตารมณ์กับตัวอุเบกขาออกจากกันได้ ก็จะกลายเป็นฌานที่ ๕

ถาม : ใช่อรูปฌานหรือไม่ ?

ตอบ : ไม่ใช่ แต่ถ้าหากว่าเราจะนับเป็นอรูปฌาน ๑-๒-๓-๔ ขึ้นไป ถ้าจะเรียกปัญจมฌาน ก็จะเป็นอรูปฌานที่ ๑

ถาม : ถ้าอย่างนั้นแสดงว่าเรียกได้ทั้ง ๒ อย่าง ?

ตอบ : ก็ไม่ใช่ เพราะว่าอรูปฌานใช้กำลังแค่ฌาน ๔ เท่านั้น เพียงแต่ว่าใช้ฌาน ๔ ในการพิจารณาอากาศ พิจารณาวิญญาณ ถ้าอย่างนั้นก็ดูด้วยว่าเขาต้องการอะไร

ถ้าเป็นอรูปฌานที่ ๑ จะเรียกปัญจมฌานก็ได้ แต่ว่าปัญจมฌานที่แท้จริงนั้นผู้ที่เป็นพระโพธิสัตว์เท่านั้นที่ฝึกได้ คนทั่ว ๆ ไปไม่จำเป็นที่จะต้องศึกษาถึงขั้นนั้น เพราะไม่ใช่ครูเขา ถ้าเป็นครูเขาก็จำเป็นที่จะต้องรู้ถึงขั้นนั้น ไม่อย่างนั้นถึงเวลาแล้วไม่สามารถที่จะตอบเขาได้

ถาม : ถ้าอย่างนั้นปัญจมฌานก็ไม่ใช่ฌาน ๔ หรือว่าเป็น ?

ตอบ : ปัญจ แปลว่า ๕ ปัญจม แปลว่า ที่ ๕ ปัญจมฌาน คือ ความเคยชินขั้นที่ ๕

ถาม : ........(ไม่ชัด)..........

ตอบ : อย่างนั้นเขาต้องเรียกอรูปฌานที่ ๑ แต่ที่่เขาเรียก “สมาบัติที่ ๕” คือการเข้าถึงขั้นที่ ๕

ถาม : เขาบอกว่ามีสมาบัติ ๙ ด้วย ?

ตอบ : สมาบัติ ๙ มีเหมือนกัน ขั้นสุดท้ายเขาเรียก “นิโรธสมาบัติ” ...(หัวเราะ)... แต่สำหรับพระโพธิสัตว์นี่ต้องเป็นสมาบัติ ๑๐ ...(หัวเราะ)... เพราะว่าท่านสามารถเข้าถึงฌานที่ ๕ ได้ซึ่งเป็นฌานที่ถัดจากฌานที่ ๔ และไม่ได้เข้าอรูปฌานที่ ๑ แบบที่เราเข้าใจ ฌานที่ ๕ ของท่านก็คือฌานที่ต่อจากฌานที่ ๔

สนทนากับพระอาจารย์เล็ก สุธมฺมปญฺโญ
ณ บ้านอนุสาวรีย์ฯ เดือนกันยายน พุทธศักราช ๒๕๔๔