[ตัวเล็ก]

วิปัสสนาญาณ ๙ (ญาณในวิปัสสนา)

๑. อุทยัพพยานุปัสสนาญาณ (ญาณอันตามเห็นความเกิดและความดับ) หมายถึง มีความรู้พิจารณาเห็นการเกิดขึ้นและความดับไปของขันธ์ ๕ และพิจารณาเห็นไปจนถึงว่า สิ่งทั้งหลายก็มีการเกิดการดับไปด้วยทุกอย่าง

๒. ภังคานุปัสสณาญาณ (ญาณอันตามเห็นความดับ) หมายถึง รู้เห็นชัดซึ่งความไม่เที่ยงแท้ของสภาวธรรมทั้งปวง ว่าต้องมีการเสื่อมสลายไปทุกอย่าง

๓. ภยตูปัฏฐานญาณ (ญาณอันมองเห็นสังขารปรากฏเป็นของน่ากลัว) หมายถึง ได้พิจารณาเห็นว่าสังขารทั้งหลายทั้งปวงที่มีปรากฏขึ้น ล้วนแต่มีการแตกสลายไปในที่สุดทั้งนั้น ไม่มีสิ่งใดยั่งยืนถาวรได้เลย เมื่อรู้อย่างนี้จึงเกิดความกลัว

๔. อาทีนวานุปัสสนาญาณ (ญาณอันคำนึงถึงการเห็นโทษ) หมายถึง เมื่อพิจารณาเห็นสภาวะความเป็นไปของสังขารดังข้อ ๓ นั้นแล้ว ก็เห็นโทษของการเกิดอีก ซึ่งมีความทุกข์ร่ำไป ไม่รู้สร่าง

๕. นิพพิทานุปัสสนาญาณ (ญาณอันคำนึงเห็นความหน่าย) คือ เมื่อพิจารณาเห็นว่า สังขารเป็นโทษนั้นแล้วก็เกิดความเบื่อหน่าย ไม่ยินดีเพลิดเพลินอีกต่อไป

๖. มุญจิตุกัมยตาญาณ (ญาณอันคำนึงด้วยใคร่จะพ้นไปเสีย) หมายถึง เมื่อเห็นความเป็นไปของสังขารดังที่กล่าวแล้ว จึงหาทางที่จะพ้นไปเสีย จึงกำหนดหาอุบายที่จะทำตนให้พ้นไป ด้วยการพิจารณาด้วยหลักไตรลักษณ์

๗. สังขารุเปกขาญาณ (ญาณอันเป็นไปโดยความเป็นกลางต่อสังขาร) คือ เมื่อได้พิจารณาสังขารโดยละเอียดแล้ว ก็ได้ความจริงว่า ธรรมดาของสังขารย่อมเป็นเช่นนั้นเอง จึงวางใจเป็นกลาง ไม่ยินดียินร้ายแล้วมุ่งปฏิบัติไปสู่พระนิพพาน เพราะเห็นว่านิพพานนั้นเป็นที่สงบ

๘. สัจจานุโลมิกญาณ หรือ อนุโลมญาณ (ญาณอันเป็นไปโดยอนุโลมแก่การหยั่งรู้อริยสัจ) หมายถึง เมื่อไม่ใฝ่ใจยึดติดในสังขารทั้งหลายแล้ว ญาณย่อมพิจารณามุ่งตรงไปหานิพพาน

วิปัสสนาญาณเหล่านี้ จะมีเหตุต่อเนื่องถึงกันไปตั้งแต่ต้นจนถึงสุดท้ายตามลำดับ คือ ครั้งแรกได้เห็นเหตุ คือ ความเกิดและดับของสังขาร
ต่อไปก็เห็นความสลาย - เกิดความกลัว - เห็นโทษ - แล้วเบื่อหน่าย - ใคร่อยากจะพ้น - หาทางพ้น - ปลงใจได้ - แล้วหยั่งรู้อริยสัจ