[วาโยรัตนะ]

อุปกรณ์สำหรับงานปั้นปูน

ในงานปั้นปูนยังต้องการอุปกรณ์บางสิ่งนำมาใช้ประกอบร่วมในการทำงานปั้นปูนให้มีคุณภาพ และเป็นผล สำเร็จอย่างดี ได้แก่
ทอย คือไม้ชิ้นเล็กๆ ยาวประมาณ ๒ ถึง ๓ นิ้ว เหลาปลายให้แหลม ใช้สำหรับตอกลงบนพื้นปูนหรือพื้นไม้เพื่อ เป็นที่ให้ปูนซึ่งจะปั้นติดบนพื้นชนิดนั้นๆ เกาะยึดพื้นได้มั่นคง
อ่างดินเผา เป็นอ่างขนาดย่อมพอใช้ใส่น้ำสะอาด ไว้ชุบล้างเครื่องมือปั้น
ผ้าขาว ผ้าผืนเล็ก ชุบน้ำให้ชุ่มใช้สำหรับลูบแต่งผิวปูนหรือลูบเครื่องมือปั้นให้เปียกอยู่เสมอระหว่างทำงานปั้น
อนึ่ง เครื่องมือปั้นและอุปกรณ์สำหรับงานปั้นนี้ อาจจะมีลักษณะต่างๆ กัน หรือมีจำนวนมากน้อยตามความ ถนัด ความต้องการและกลวิธีทำงานของช่าง

วิธีการและขั้นตอนการปั้น

งานปั้นปูนน้ำกาวและงานปั้นปูนน้ำมัน ดำเนินการวิธีการและขั้นตอนในการปั้นไม่แตกต่างกันมากนัก มีกระ บวนการปั้นตามขั้นตอนต่อไปนี้

งานปั้นปูนบนพื้นราบ
การร่างแบบ ช่างปั้นปูนซึ่งจะทำงานปั้นลวดลาย รูปภาพต่างๆ ลงบนพื้นชนิดที่เป็นฝาผนัง กำแพงถือปูน หรือพื้นไม้ บางคนอาจร่างแบบลงบนกระดาษแผ่นเล็กพอให้เห็นเค้าโครงความคิดของตน แล้วจึงนำไปขยายแบบ ร่างตามขนาดที่จะทำงานปั้นจริงลงบนพื้นที่นั้น แต่ช่างปั้นบางคนที่ทรงไว้ซึ่งความรู้ลึกซึ้งมีประสบการณ์มาก และ ฝีมือกล้าแข็งมักทำการร่างแบบขนาดเท่าจริงลงบนพื้นที่จะปั้นนั้นเลยทีเดียว
งานร่างแบบสำหรับปั้นนี้ ช่างปั้นจะใช้ถ่านไม้ชิ้นเล็กๆ ซึ่งทำจากต้นพริกเผาให้สุกเป็นถ่านเขียนเส้นร่างด้วย เส้นร่างถ่าน จนได้รูปร่างสมบูรณ์ ส่วนสัดถูกต้อง ช่องไฟงามเป็นเรื่องราวครบถ้วนดังวัตถุประสงค์แล้ว จึงใช้พู่กันชนิดเขียนเส้นขนาดเขื่อง ๆ จุ่ม "สีครู" ลักษณะเป็นสีครามอมดำ (Indigo) ทำขึ้นจากเขม่าผสมกับยางรง ฝนกับน้ำให้เข้ากันเขียนทับไปบนเส้นร่างเพื่อเน้นเส้นร่างนั้นให้ชัด และรูปรอยที่ร่างขึ้นไว้ไม่ลบเลือนไปก่อนจะทำ งานปั้นให้เสร็จ แล้วจึงใช้ผ้าเนื้อนุ่มๆ ปัดเส้นร่างด้วยถ่านไม้นั้นออกให้หมดคงเหลืออยู่แต่เส้นสีครูเป็นโครงร่างที่ ชัดเจน เป็นแบบร่างที่จะปั้นปูนทับในลำดับต่อไป
การเตรียมพื้นสำหรับงานปั้นปูน พื้นชนิดก่ออิฐถือปูน มีการเตรียมพื้นดังนี้
พื้นชนิดก่ออิฐถือปูนมักจะฉาบปูนผิวเรียบเกลี้ยงเป็นปรกติอยู่ก่อนแล้ว การจะปั้นปูนเป็นลวดลายหรือรูปภาพ ต่างๆ ติดลงบนพื้นปูนฉาบเรียบเกลี้ยง ช่างปั้นปูนจะต้องทำผิวพื้นปูนฉาบให้เกิดเป็นผิวขรุขระขึ้นในบริเวณที่ได้ร่าง เส้นเป็นแบบร่างลวดลายหรือรูปภาพขึ้นก่อนนั้นโดยใช้ขวานเฉาะเบาๆ ผิวปูนฉาบที่เฉาะให้เป็นรอยนี้จะเป็นที่ปูนปั้น เกาะจับติดทนอยู่ได้นานปี ในกรณีงานปั้นปูนเป็นลวดลายหรือรูปภาพต่างๆ ที่ต้องการปั้นให้นูนสูงขึ้นจากพื้นมาก งานปั้นตรงส่วนนี้จะมีน้ำหนักเพิ่มขึ้นช่างปั้นปูนจะต้องตอก "ทอย" ซึ่งมักทำด้วยไม้ไผ่แก่ๆ เหลาทำเป็นลูกทอย ตอกลงที่พื้นปูนฉาบให้แน่น เหลือโคนทอยขึ้นมาตามขนาดที่ต้องการให้เป็นแกนสำหรับปูนปั้น ซึ่งช่างปั้นจะปั้นปูน พอกขึ้นเป็นลวดลายหรือรูปภาพต่างๆ ที่ต้องการให้นูนสูงนั้นต่อไป
พื้นรองรับงานปั้นปูนที่ใช้ไม้รองรับ พื้นชนิดนี้เมื่อผ่านการเขียนร่างแบบขึ้นไว้บนพื้นแล้ว ช่างปั้นก็จะนำ "น้ำเทือกปูน" คือปูนปั้นที่ทำให้เหลวโดยเติมน้ำกาวหรือน้ำมันให้มากสักหน่อย ทาลงบนพื้นไม้บริเวณภายในลวด ลายหรือรูปภาพที่ได้ร่างเป็นแบบไว้นั้นให้ทั่วกัน เมื่อปล่อยทิ้งไว้ให้แห้ง ก็จะเป็นผิวหยาบๆ ซึ่งช่างปั้นจะได้ปั้นทับลง เป็นลวดลายหรือรูปภาพเกาะจับและติดทนอยู่ได้นานปี
งานขึ้นรูป คือการก่อตัวด้วยปูนขึ้นเป็นรูปทรงเลาๆ พอเป็นเค้าโครงที่จะปั้นปูนพอกเพิ่มเติมขึ้นตามลำดับจน เป็นงานปั้นที่สมบูรณ์ การขึ้นรูปด้วยปูนขั้นแรกต้องใส่ปูนให้จับติดกับพื้นส่วนที่เฉาะทำผิวให้ขรุขระนั้นขึ้นเป็น "รูปโกลน" หรือใส่ปูนที่ขึ้นรูปชั้นแรกนี้ทิ้งไว้ให้ปูนจับพื้นหรือเกาะทอยติดแน่นจึงใส่ปูนเพิ่มเติมทับลงเป็นรูปโกลน หรือรูปโครงร่างนั้น ปั้นขึ้นเป็นรูปทรงโดยรวมของเถาหรือตัวลาย หรือรูปภาพในลักษณะที่เรียกว่า "หุ่น" คือเป็นรูป ทรงพอให้รู้ว่าเป็นเค้าโครงของสิ่งที่จะปั้นทำให้ชัดเจนต่อไป
งานปั้นรูป คือการนำปูนมาปั้นเพิ่มเติมหรือต่อเติมขึ้นบนรูปโกลน หรือรูปทรงโครงร่างของรูปภาพซึ่งได้ทำ เป็นงานขึ้นรูปไว้ ให้ปรากฏเป็นรูปลักษณะที่ชัดเจน ได้ส่วนสัด พร้อมด้วยท่วงท่า ลีลาอาการต้องตามประสงค์ที่ต้อง การจะปั้นให้เป็นลวดลาย หรือรูปภาพเช่นนั้นๆ
งานปั้นส่วนละเอียด จะเป็นการปั้นแต่งแสดงส่วนละเอียด ให้ชัดเจนสมบูรณ์ยิ่งขึ้น ทำต่อเมื่อปูนที่ได้ปั้น รูปขึ้นไว้นั้นจับตัวและหมาดพอสมควรจึงจัดการปั้นปูนเติมแต่งและปั้นทำส่วนละเอียดแต่ละส่วนลำดับกันไป งานปั้น ส่วนละเอียดในงานปั้นปูนแบบไทยประเพณีมักนิยม "กวด" ผิวงานนั้นให้เรียบเกลี้ยง "กวด" คือกดและลูบไล้เบาๆ บนผิวปูนเพื่อทำให้เนื้อแน่น และเรียบตึงขณะที่ใช้เครื่องมือกวดผิวปูนนี้ต้องหมั่นเช็ดเครื่องมือด้วยผ้าเปียกน้ำบ่อยๆ เพื่อกันมิให้ปูนติดเครื่องมือ และยังช่วยให้การใช้เครื่องมือลูบไล้กวดผิวปูนลื่นเรียบดีอีกด้วย แต่ในงานปั้นปูนน้ำมัน ไม่จำเป็นจะต้องชุบเครื่องมือปั้นให้เปียก หรือใช้ผ้าเปียกน้ำเช็ดเครื่องมือเพื่อป้องกันมิให้ปูนเกาะ เพราะปูนน้ำมันมี เนื้อปูนละเอียดกว่าปูนน้ำกาว ขณะใช้เครื่องมือปั้นกวดผิวงานปั้น น้ำมันซึ่งผสมแทรกอยู่ในเนื้อปูนจะช่วยให้ เครื่องมือลื่นไล้ไปง่ายๆ บนผิวของงานปั้นนั้น
งานปั้นปูนนั้นเมื่อชิ้นงานสำเร็จสมบูรณ์เรียบร้อยเป็นไปดังวัตถุประสงค์ของช่างปั้นแล้ว ปรกติมักปล่อยให้ งานปั้นปูนนั้นแห้งไปเอง ซึ่งใช้เวลาไม่สู้นาน และมักนิยมงานปั้นปูนเป็นสีขาวตามธรรมชาติของปูนขาว หากต้องการตกแต่งเพิ่มเติมให้สวยงามแลดูมีคุณค่ายิ่งขึ้นอาจทำด้วยวัสดุและวิธีการมีดังต่อไปนี้
การตกแต่งด้วยการปิดทองคำเปลว ในขั้นต้นต้องลง "สมุก" ทาเคลือบผิวงานปูนปั้นนั้นให้ทั่วเสียชั้นหนึ่ง ก่อน เพื่อทำให้ผิวงานปูนปั้นเรียบเกลี้ยง เมื่อสมุกแห้งแล้วจึงทา "รักน้ำเกลี้ยง" ให้ทั่วชิ้นงานปล่อยให้รักน้ำเกลี้ยง ที่ทาทิ้วไว้สักพักหนึ่ง พอรักหมาดได้ที่จึงปิดทองคำเปลวทับให้ทั่ว งานปูนปั้นชิ้นนั้นๆ ก็จะมีผิวเป็นสีทองคำอร่ามไป ทั้งหมด
การตกแต่งด้วยการปิดกระจก มักเป็นงานที่ได้รับการตกแต่งต่อเนื่องจากการปิดทองคำเปลว เพิ่มเติม สีสันขึ้นแก่งานปูนปั้นนั้นอีกจึงนำกระจกแก้วบ้าง กระจกหุงบ้าง มาตัด เจียนตามรูปร่างและขนาดที่ต้องการประดับ แต่งลงบนงานปูนปั้นทำเป็น แวว ไส้ลาย พื้นลวดลาย เป็นต้น
การตกแต่งด้วยการเขียนระบายสี ขั้นต้นต้องจัดการเตรียมพื้นผิวชิ้นงานปูนปั้นให้เรียบและแน่นด้วยเลือด หมูสด ผสมกับน้ำปูนขาวกวนให้เข้ากันทำเป็นน้ำยารองพื้นลักษณะค่อนข้างข้น ใช้น้ำยานี้ทาให้ทั่วชิ้นงานปูนปั้น ผึ่งให้น้ำยาแห้งสนิทจึงใช้สีฝุ่นผสมน้ำกาวนำมาเขียนระบายตกแต่งลงบนผิวภายนอกงานปูนปั้นตามวรรณะที่ควร จะเป็นและตามความเห็นงามของช่างผู้ทำการเขียนระบายสีตกแต่งนั้น
งานปั้นปูนที่เป็นประจักษ์พยานปรากฏมาในอดีตมีดังนี้
งานปั้นปูน ประเภทลวดลายประดับตกแต่ง ตัวอย่างเช่น ลวดลายประดับพระมหาธาตุเจดีย์ ลวดลายประดับ หน้าบัน ลวดลายประดับฐานพระพุทธรูป ฯลฯ
งานปั้นปูน ประเภทองค์ประกอบสถาปัตยกรรม ตัวอย่างเช่น บัวปลายเสา กรอบซุ้มคูหาประตูและหน้าต่าง กรอบหน้าบัน กาบพรหมศร บันแถลง ฯลฯ
งานปั้นปูน ประเภทประติมากรรมติดที่ ตัวอย่างเช่น ภาพปั้นพระพุทธรูปประดับประจำซุ้มคูหา พระมหาธาตุ เจดีย์ ภาพปั้นเรื่องพุทธประวัติประดับฝาผนัง ภาพปั้นทวารบาลประจำข้างกบช่องประตู
งานปั้นปูน ประเภทประติมากรรมลอยตัว ตัวอย่างเช่น พระพุทธปฎิมาประธานประจำพระอุโบสถและ พระวิหาร พระพุทธรูปประจำห้องในพระระเบียง พระบรมรูปฉลองพระองค์พระมหากษัตริย์ รูปพระเถรสำคัญ รูปบุคคลมีชื่อ