[วาโยรัตนะ]

งานปั้นปูน

ปูนเป็นวัสดุได้มาจากหินปูน หรือเปลือกหอยทะเล เผาไหม้ทำให้เป็นผง ถ้าปูนทำขึ้นจากหินปูน เรียกว่า ปูนหิน ถ้าทำขึ้นจากเปลือกหอยเรียกว่า ปูนหอย ปูนทั้งสองชนิดนี้สีขาวจึงมีชื่อเรียกอีกอย่างหนึ่งว่า "ปูนขวา"
ปูนหิน ปูนหอย หรือปูนขาวนี้ลักษณะเป็นผงสีขาว เมื่อนำมาแช่น้ำไว้สักพักหนึ่งแล้วนำมานวดหรือตำให้เนื้อ ปูนจับตัวเข้าด้วยกันเนื้อปูนจะเหนียวเกาะกันแน่นพอสมควร ขณะที่เนื้อปูนยังอ่อนตัวอยู่นี้เหมาะเป็นวัสดุดิบนำมาใช้ ปั้นทำเป็นรูปภาพหรือทำเป็นลวดลายต่างๆ ใช้ตามวัตถุประสงค์ต่างๆ ที่ต้องการภายหลังที่เนื้อปูนแห้งสนิทจะจับตัว แข็งคงรูปดั่งที่ปั้นแต่งขึ้นไว้แต่แรกไม่เปลี่ยนแปลง และเป็นวัสดุดิบที่มีคุณภาพแข็งถาวรอยู่ได้นานๆ ปี ดังนี้ ปูนขาว ซึ่งได้จากหินปูนก็ดี เปลือกหอยทะเลก็ดี จึงเป็นวัสดุดิบที่ช่างปั้นได้นำมาใช้สร้างทำงานปั้นแต่โบราณกาลมากระทั่ง ปัจจุบัน
งานปั้นปูน ซึ่งได้รับการสร้างขึ้นเป็นงานปั้นแบบไทยประเพณี เป็นความรู้และวิธีการเฉพาะงานของช่างปั้น แต่โบราณนั้น อาจลำดับวิธีและกระบวนการปั้นงานปูนปั้นให้ทราบดังต่อไปนี้

ปูนปั้นและการเตรียมปูน

ปูนที่เป็นวัสดุดิบนำมาใช้ทำงานปั้นปูน คือปูนขาวจะต้องได้รับการเตรียมการให้มีคุณภาพเหนียวและจับตัว แข็งแกร่งเมื่อภายหลังปูนปั้นนั้นแห้งสนิทแล้ว ด้วยการประสมน้ำยาและวัสดุบางชนิดเพื่อเพิ่มคุณภาพ คือ น้ำกาว อย่างหนึ่งกับน้ำมันพืชอย่างหนึ่ง ปูนขาวซึ่งเนื้อปูนพร้อมจะใช้ทำงานปั้นได้เรียกว่า ปูนน้ำกาว ส่วนปูนขาวซึ่งเนื้อ ปูนผสมด้วนน้ำมันขึ้นเป็นเนื้อปูนเรียกว่า ปูนน้ำมัน
ปูนน้ำกาวประกอบด้วย ปูนขาวทรายแม่น้ำ กาวหนังสัตว์ น้ำตาลอ้อย และกระดาษฟางเล็กน้อย เหตุที่ต้องใช้ กระดาษฟาง และน้ำตาลอ้อยผสมร่วมกับเนื้อปูน เพราะกระดาษฟางนั้นเป็นสิ่งช่วยเสริมโครงสร้างในเนื้อปูนให้ยึด กันมั่นคงและช่วยให้ปูนไม่แตกร้าวเมื่อเกิดการหดหรือขยายตัว ส่วนน้ำตาลอ้อยที่นำมาใช้ผสมปูนก็เพื่ออาศัยเป็นตัว เร่งให้ปูนจับตัวแข็งแรงเร็วขึ้น อาจทรงตัวอยู่ได้ในขณะที่ยังทำการปั้นไม่แล้วเสร็จ
ปูนน้ำมันประกอบด้วย ปูนขาว ชัน น้ำมันตั้งอิ้ว ซึ่งเป็นน้ำมันพืชที่สกัดมาจากเมล็ดในของผลไม้จากต้น "ทั้ง" หรือ "ทั่ง" (Aleurites Fordii) น้ำมันชนิดนี้ทำมาแต่เมืองจีน เรียกว่า ทั้งอิ้ว แปลว่าน้ำมันจากต้นทั้ง คนไทยเรียกตาม ถนัดปากว่า "ตั้งอิ้ว" และกระดาษฟางเล็กน้อย

เครื่องมืองานปั้นปูน

เครื่องมือสำหรับงานปั้นปูนของช่างปั้นแต่ละคน เมื่อสมัยก่อนก็ดี หรือสำหรับช่างปั้นปูนปัจจุบันก็ดีมีเครื่อง มือไม่มากชิ้น ทั้งนี้เป็นด้วยช่างปั้นปูนพอใจจะใช้ฝีมือของตัวเองมากกว่า จะใช้เครื่องมือช่วยในการปั้นก็เฉพาะที่ จำเป็นหรือในส่วนที่ใช้นิ้วมือปั้นทำส่วนย่อยๆ ในงานปั้นนั้นไม่ถนัด
เครื่องมือสำหรับงานปั้นของช่างปั้นปูนมักทำขึ้นด้วยไม้ไผ่ โดยช่างปั้นปูนแต่ละคนจะทำขึ้นใช้เอง ตามความ เหมาะสมแก่งาน และถนัดมือช่างเอง ที่พอยกขึ้นเป็นตัวอย่างและอธิบายให้ทราบ มีดังต่อไปนี้
เกรียง เกรียงสำหรับงานปั้นปูนมีหลายขนาด ใช้สำหรับตัก ป้าย ปาด แตะ แต่งปูนเพื่อขึ้นรูปประเภทต่างๆ หรือขูดแต่งผิวปูน
ไม้กวด ทำด้วยไผ่เหลาเป็นชิ้นแบนๆ ใช้สำหรับปาดปูน แต่งและกวดผิวปูนให้เรียบเกลี้ยง
ไม้เนียน ทำด้วยไม้ไผ่เหลาเป็นชิ้นแบนอย่างท้องปลิง ปลายข้างหนึ่งปาดเฉียง ใช้สำหรับปั้นแต่งส่วนย่อยๆ ในงานปั้นปูน เช่นขีดทำเป็นเส้น ทำรอยบากขอบลวดลาย
ไม้เล็บมือ ทำด้วยไม้ไผ่กิ่งเล็กๆ ช่างปั้นบางคนเรียกว่า ไม้แวว ใช้สำหรับกดทำเป็นวงกลมล้อมลายตาไก่บ้าง ลายมุกบ้าง ไม้เล็บมือนี้อาจทำขึ้นไว้หลายอันและต่างขนาดกันเพื่อให้เหมาะสมแก่งานที่จะปั้น
ขวาน ทำด้วยเหล็กใส่ด้ามไม้ ใช้สำหรับฟันหรือเฉาะพื้นปูนให้เป็นรอยถี่ๆ เพื่อช่วยให้ปูนที่จะปั้นทับลงบนฝา หรือพื้นปูนเกาะหรือจับติดแน่น
ตะลุมพุก ทำด้วยไม้รูปทรงกระบอกสั้นๆ ต่อด้ามไม้ยาวขนาดจับถนัด ใช้สำหรับตอก "ทอย" ลงบนพื้นปูน หรือพื้นไม้