[เถรี]

เมื่อพินิจพิจารณาไปอย่างนี้ เห็นชัดเจนว่าตัวเราเองก็ดี บุคคลอื่นก็ดี สัตว์อื่นก็ดี แม้แต่วัตถุธาตุสิ่งของต่าง ๆ ก็ตาม มีแต่ความทุกข์เป็นปกติ สิ่งไม่มีชีวิตทุกข์ ก็คือต้องเสื่อมสลายไปตามสภาพ

สัตว์เดรัจฉานทั้งหลายนั้น ความจริงมีความทุกข์เท่ากับเรา แต่ว่าทุกข์หนักก็คือ ไม่สามารถจะบอกจะกล่าวแก่ผู้ใดได้ จึงทำให้ทุกข์หนักกว่าเราเข้าไปอีก ตัวเราก็เป็นเช่นนี้ คนอื่นก็เป็นเช่นนี้ สัตว์อื่นก็เป็นเช่นนี้ วัตถุธาตุทั้งหลายก็เป็นเช่นนี้ ขึ้นชื่อว่าเกิดมามีแต่ความทุกข์เช่นนี้ จักไม่มีสำหรับเราอีกแล้ว องค์สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้าสอนให้เราปล่อยวาง การที่มีร่างกายที่เต็มไปด้วยความทุกข์เช่นนี้ เราไม่ปรารถนาอีกแล้ว

ในเมื่อเป็นเช่นนี้ ถ้าหากว่าสติ สมาธิ ปัญญา ของท่านทั้งหลายเพียงพอ ก็จะตัดกิเลสได้ในระดับใดระดับหนึ่งตามวาสนาบารมีของตนที่สั่งสมมา แต่ถ้าหากว่ายังไม่เพียงพอ พิจารณาแล้วกำลังเริ่มลดน้อยถอยลง ความจืดจางเลือนลาง ไม่ชัดเจนในข้อธรรมปรากฏขึ้น เราก็กลับมาภาวนาใหม่ จนกระทั่งกำลังใจมั่นคงแล้ว ก็ค่อยยกเอาข้อธรรมคำสอนขององค์สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้ามาพิจารณาใหม่ เช่น ดู "ความไม่มีอะไรเป็นเราเป็นของเรา" ก็ได้

เมื่อครู่นี้ท่านอาจารย์พระปลัดสรวิชญ์กล่าวไว้แล้วว่า เราประกอบขึ้นมาจากธาตุ ๔ ถ้าหากว่าธาตุลมขาดไป ธาตุไฟก็ดับ เพราะว่าไม่มีลมหนุนเสริมก็ตั้งอยู่ไม่ได้ เมื่อไม่มีธาตุไฟคอยควบคุมอยู่ ธาตุน้ำก็ค่อย ๆ ล้นเกิน ร่างกายนี้ก็จะบวมจะพองขึ้นมา ท้ายที่สุด เมื่อธาตุน้ำล้นเกินมาก ๆ ก็ทำลายธาตุดิน คือกายสังขารนี้ ก็ปริ แตก เน่าเปื่อย มีแต่น้ำเลือด น้ำเหลือง น้ำหนอง ไหลโทรมเป็นปกติ

ในเมื่อท่านทั้งหลายจะพินิจพิจารณา เราก็ยกเอามหาภูตรูป ๔ ที่ประกอบเป็นร่างกายนี้ขึ้นมาพินิจพิจารณาทีละส่วน คำว่า มหาภูตรูป ก็คือธาตุทั้ง ๔ ได้แก่ ดิน น้ำ ไฟ ลม เรามาดูให้ชัดเจนว่า

ส่วนที่แข็ง เป็นแท่ง เป็นก้อน เป็นชิ้น เป็นอัน จับได้ ต้องได้ คือ ธาตุดิน ได้แก่ ผม ขน เล็บ ฟัน หนัง เนื้อ กระดูก เยื่อในกระดูก ตลอดจนกระทั่งอวัยวะภายในใหญ่น้อย เช่น ปอด ตับ ม้าม หัวใจ ลำไส้น้อย ลำไส้ใหญ่ กระเพาะอาหาร กระเพาะปัสสาวะ เป็นต้น เหล่านี้เราลองแยกออกมากองไว้ด้านหนึ่ง